ابطال الزمان الموهوم

اِبْطالُ الزَّمانِ الْمَوْهوم، رسالۀ فلسفی ـ كلامی به عربی، در ردّ اشكالات آقا جمال خوانساری بر ادلّۀ میرداماد در ابطال موهومیت زمان، تصنیف ملامحمد اسماعیل بن حسین بن محمدرضابن علاءالدین محمد مازندرانی اصفهانی، مشهور به ملا اسماعیل خواجویی (د 1173ق / 1760م: خوانساری، 1 / 119؛ یا 1177ق / 1763م: قزوینی، 69). آشتیانی ملااسماعیل متوفای 1177ق را غیر از ملا اسماعیل صاحب رسالۀ ابطال الزمان الموهوم دانسته است (4 / 237). مؤلف، رسالۀ خود را با طرح مسألۀ زمان موهوم به صورت «قال السید السّند» (آنچه میرداماد گفته است)، و «قال الفاضل المحقّق» (آنچه آقا جمال خوانساری گفته است) آغاز كرده، و در هر مورد پس از ذكر دلایل میرداماد كه غالباً از قبسات او نقل شده، و پس از ذكر ایرادات خوانساری به نقل از حواشی او بر حاشیۀ خفری بر شرح تجرید قوشچی، به بیان نظر خود پرداخته است. چون اساس رساله بر دفاع از نظرات میرداماد نهاده شده، مؤلّف به توضیح حدوث دهری و زمانی پرداخته و دربارۀ حدوث ذاتی و اختلاف متفكران در آن باره نیز سخن رانده است، چنانكه می‌توان گفت جنبۀ كلامی رسالۀ مورد بحث را قوّت بخشیده است و حتّی به اقتضای طبیعت بحث، به ذكر و تفسیر برخی احادیث نیز توجه كرده (مثلاً: همو، 4 / 269، 271) و از این رو به این رساله جنبۀ نقلی توأم با تأویلات عقلی هم داده است. وی در پایان رساله به خطابیات متوسل شده و اعتقاد به حدوث عالم را ملازم اعتقاد به خدا و رسول او دانسته است. وی سپس دیدگاههای مذهبی را به‌عنوان دلایل و مستند اثبات مدّعای خود بیان داشته و به بحث در اینكه كدام یك از انواع حدوث با اصول دین و مذهب انطباق دارد پرداخته است. شاید از همین روست كه این رساله از دیرباز محل توجه بوده است، چنانكه در بسیاری از كتابخانه‌های ایران، نسخه‌هایی از آن هست.
ظاهراً كهن‌ترین نسخۀ رساله در مجموعۀ اهدایی مشكوة به كتابخانۀ مركزی است كه در 1197ق / 1783م یعنی 24 سال پس از درگذشت مؤلّف نوشته شده است (3 / 76، 77). رسالۀ ابطال الزمان الموهوم، نخستین بار در منتخباتی از آثار حكمای الهی ایران به چاپ رسیده است (آشتیانی، 4 / 235-291). عنوان این رساله در نسخه‌ای، الحدوث الدّهری آمده است (استادی، 60).

مآخذ

آشتیانی، جلال‌الدین، منتخباتی از آثار حكمای الهی ایران، مشهد، 1358ش؛ آقابزرگ، الذریعة؛ استادی، رضا، صد و شصت نسخه از یك كتابخانۀ شخصی، قم، 1354ش؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، بیروت، 1382ق / 1962م؛ قزوینی، شیخ عبدالنّبی، تتمیم امل الآمل، به كوشش احمد حسینی، قم، 1407ق؛ مشكوة، خطی.

سید جعفر سجادی